Jak rozpoznać zespół policystycznych jajników? Odpowiednia dietoterapia może pomóc w jego leczeniu.

Patogeneza choroby:

Na podstawie obecnego stanu wiedzy wiemy o tym, że zespół policystycznych jajników po raz pierwszy został opisany przez Steina i Leventhala w 1935 roku, ale pierwsze informacje o tej jednostce chorobowej pojawiły się już w 1721 roku. [1] Następną jednostką chorobową o podłożu endokrynnym jest zespół policystycznych jajników, która na przestrzeni ostatnich lat jest coraz częściej diagnozowana u kobiet w wieku rozrodczym. W skali całej populacji boryka się z nią 3-12% kobiet. [2] Jeśli u kobiety zostanie zdiagnozowane zespół policystycznych jajników to najczęściej boryka się ona dodatkowo jeszcze z innymi chorobami o podłożu metabolicznym i hormonalnym m.in. insulinooporność, hiperandrogenizm, hiperinsulinizm, otyłość, zaburzenia gospodarki węglowodanowej i lipidowej. [3] Taka pacjentka przez to, że jej metabolizm nie pracuje prawidłowo jest bardziej narażona na wystąpienie cukrzycy typu II niż osoba zdrowa od 3 do 7 razy. [4] Przed wystąpieniem cukrzycy typu II najczęściej taka pacjentka boryka się z insulinoopornością i problemami z masą ciała powyżej 30 kg/m2. [5,6,7] Taka kobieta jest też dwukrotnie bardziej narażona na wystąpienie zespołu metabolicznego. [8,9,10] Są one również bardziej narażone na wystąpienie różnych chorób o podłożu sercowo - naczyniowym, nadciśnienia tętniczego, nadkrzepliwośći albo zwapnienia w tętnicach wieńcowych ponieważ bardzo często kobiety te są otyłe albo mają inne problemy lipidowe. [11,12,13,14,15]

Przyczyny:

Od 2004 roku mamy najnowsze kryteria na podstawie, których możemy rozpoznać u kobiety w wieku rozrodczym zespół policystycznych jajników jeśli występują 2 z 3 objawy: rzadkie owulacje lub ich brak, nadmierny androgenizm potwierdzony badaniem laboratoryjnym, cechy policystycznych jajników lub zwiększona objętość jajników w obrazie ultrasonograficznym. [16] Jeśli u pacjentki nie występują żadne objaw androgenizacji, a mamy doczynienia z nieregularnymi cyklami menstruacyjnymi albo pęcherzykami na jajnikach podczas badania USG. Na tym etapie diagnozowania nie można jeszcze mówić o zespole policystycznych jajników, ponieważ jest potrzebne pogłębienie diagnozy i wykluczenie innych chorób o podłożu hiperandrogennym. [17]

Charakterystyka:

Jeśli u pacjentki mamy do czynienia z zespołem policystycznych jajników to podczas badania USG ich obraz kliniczny jest heterogenny. [18] Na podstawie obecnego stanu wiedzy możemy już stwierdzić u kobiet z zespołem policystycznych jajników pewne zaburzenia metabolizowania tkanki tłuszczowej w organizmie przez pewne nieprawidłowości, które wynikają m.in. z zwiększonego stężenia wolnych kwasów tłuszczowych, czynnika martwicy guza a, interleukiny 6 i interleukiny

18. [19] U kobiet z zespołem policystycznych jajników mamy problem z podwyższoną ilością hormonów androgennych, a zjawisko to powoduje, że w organizmie jest mniej wydzielane globulin wiążących hormony płciowe. [20,21] Pacjentki te w wieku rozrodczym podczas menstruacji cierpią na nieregularne miesiączki. W ich organizmie jest wydzielane zbyt dużo hormonu luteotropowego, a to powoduje szybkie dojrzewanie komórki i nieregularne cykle menstruacyjne. [22]

Dietoterapia w zespole policystycznych jajników:

Zespół policystycznych jajników tak jednostkach chorobowych, w której podczas układania dietoterapii dla pacjenta trzeba się kierować pewnymi zasadami. W świetle obecnej wiedzy dysponujemy zaleceniami, które mówią o tym, że to właśnie odpowiednia dietoterapia jest bardzo ważna. Najważniejsze zalecenia dietetyczne dla pacjenta z zespołem policystycznych jajników to:

1. U pacjenta dietoterapia powinna na pierwszym miejscu skupić się na tym, żeby masa ciała pacjenta była prawidłowa. Mówimy o prawidłowej masie ciała wtedy, gdy ona mieści się w przedziale 18.5 - 24.99 kg/m2. Jeśli jest ona za wysoka albo za niska trzeba podjąć odpowiednią interwencję żywieniową czyli redukcję tkanki tłuszczowej albo dietę o dodatnim bilansie energetycznym. Badania, które zostały przeprowadzone do chwili obecnej mówią o tym, że szczególnie nadmiar tkanki tłuszczowej wisceralnej nasila objawy zespołu policystycznych jajników. [23] W każdym przypadku bardzo dużą rolę odgrywa aktywność fizyczna dlatego nie można o niej zapominać. [24]

2. U kobiet, które zmagają się z nadwagą lub otyłością podczas dietoterapii należy się skupić na zastosowaniu diety ubogoenergetycznej i ograniczenie przyjmowania łatwo przyswajalnych węglowodanów. Wartość energetyczną takiej diety zawsze ustala się indywidualnie, a podstawowym wyznacznikiem minimalnej ilości kalorii w ciągu doby jest podstawowa przemiana materii. [25] Kolejnym krokiem, który pozwoli ustalić odpowiednią kalorykę takiej diety jest obliczenie całkowitej przemiany materii, żeby uzyskać taki wynik należy podstawowa przemiana materii pomnożyć przez współczynnik aktywności fizycznej jaką ma pacjentka. W momencie, gdy mamy juz obliczona całkowita przemianę materii musimy ustalić zapotrzebowane energetyczne pacjentki na redukcji i możemy odjąć maksymalnie 500 kcal co spowoduje, że będzie ona redukowała ok. 0,5 kg tygodniowo. [26,27]

3. Kobiety zmagające się z zespołem policystycznych jajników są bardziej narażone na zaburzenia lipidowe i miażdżyca. [28] U pacjentki z dietą ubogoenergetyczną bardzo ważne jest prawidłowe zbilansowanie tłuszczu w jej posiłkach. Zalecane jest zastosowanie diety o kontrolowanej zawartości tłuszczu i ograniczyć tłuszcze zwierzęce na rzecz pochodzenia roślinnego. Powinno się w takim jadłospisie zadbać o większą ilość błonnika do 30-40g będzie on działał korzystnie na organizm. Owoce i warzywa zaleca się jeść w ilości 700g na dobę, ponieważ są bardzo ważnym źródłem składników mineralnych i witamin. Należy ograniczyć podaż produktów, które będą bogatym źródłem cholesterolu. Dzienna ilość soli powinna być ograniczona do 6g na dobę. [29]

4. Ilość białka w diecie u takiej pacjentki zawsze jest ustalana indywidualnie, ale powinno ono być na poziomie fizjologicznym czyli 1g kg/m.c. Badanie przeprowadzone przez Rajaeieh dowiodło, że białko może być spożywane przez kobiety chore na zespół policystycznych jajników o ile one nie mają na nie alergii lub nietolerancji pokarmowej. [30]

5. Potrawy powinny być gotowane, duszone, pieczone, a nie smażone. [31]

6. Badanie, które zostało przeprowadzone przez Szczuko i wsp. z udziałem 54 kobiet w wieku rozrodczym chorujących na zespół policystycznych jajników. Mówi nam ono o tym, że ich dieta była uboga w: białko 36,7%; błonnik 83,3%; foliany 70%; witamina C 36,7%; witamina B12 26,7%. Dieta ta też miała zbyt dużo następujących składników: tłuszczu ogółem 50%; NKT 70,4%; sacharozy 50%. [32]

7. Okazuje się, że na ten moment nie jest jeszcze udowodnione jak do końca działają tłuszcze na kobiety z zespołem policystycznymi jajnikami, ale wiemy, że odgrywają ważną rolę w gospodarce hormonalnej.

8. Posiłki powinny być oparte na produktach o niskim i średnim indeksie glikemicznym zaś te o wysokim powinny zostać bardzo mocno ograniczone i spożywane tylko sporadycznie. Okazuje się, że węglowodany proste bardzo szybko podnoszą poziom glukozy we krwi. Wysoki poziom glukozy we krwi u kobiet z zespołem policystycznych jajników generuje kolejne zaburzenia hormonalne. [33]

9. U kobiet chorych na zespół policystycznych jajników jest zalecana umiarkowana aktywność fizyczna. Wysiłek fizyczny korzystnie wpływa na organizm i działa profilaktycznie redukuje poziom glukozy we krwi, minimalizuje poziom stresu, otyłości, chorobach układu krążenia. [34]

10. Jeżeli dietoterapia i aktywność fizyczna u pacjentki jest prawidłowo dobrana to dochodzi do redukcji otyłości trzewnej i poprawy wrażliwości tkanek na insulinę i zwiększa szanse na zajście w ciąże u takiej pacjentki. [35,36]

Przykładowe posiłki w diecie w zespole policystycznych jajników:

KANAPKA Z HUMMUSEM I POMIDORY Z JOGURTEM

Składniki:

Cebula dymka 20g Chleb żytni 90g Pestki dyni 10g Jogurt naturalny 40g Masło extra 5g Hummus 45g Pomidor 300g Szczypiorek 10g Pieprz czarny 2g

Przygotowanie: Czas przygotowania: 5 minut Chleb posmaruj masłem i obłóż wędliną. Pomidory pokrój w kosteczkę, dodaj posiekaną cebulę, szczypiorek i wymieszaj z jogurtem. Dopraw i posyp pestkami. Zjedz kanapki z pomidorami.

JAJECZNICA Z PIECZARKAMI I CEBULKĄ

Składniki:

Cebula 100g Chleb żytni razowy 60g Jaja kurze całe 112g Oliwa z oliwek 10g Pieczarki 100g Ogórki kiszone 120g

Przygotowanie: Czas przygotowania: 10 minut Rozgrzej oliwę, zeszklij pokrojoną w kostkę cebulę. Dodaj pokrojone pieczarki. Dopraw do smaku i duś do miękkości pieczarek. Wbij jajka i mieszaj aż się zetną. Zjedz z chlebem.

INDYK PO CHIŃSKU Z KASZĄ

Składniki:

Kasza bulgur 50g Mięso z piersi kurczaka 100g Olej sezamowy 6g Oliwa z oliwek 10g Sezam 10g Warzywa na patelnię chińskie 150g Mielona słodka papryka 5g Mielona papryka chili 1g Curry 2g Sos sojowy 20g

Przygotowanie: Czas przygotowania: 15 minut Indyka pokrój w kostkę, zamarynuj w ostrej, słodkiej papryce i curry. Na oliwie z oliwek przysmaż mięso, jak będzie miękkie dodaj warzywa na patelnie. Smaż kilka minut, następnie dodaj sos sojowy. Dopraw solą i pieprzem. Kaszę ugotuj w lekko osolonej wodzie. Dodaj do warzyw i wymieszaj. Polej olejem sezamowym i posypać sezamem.

PASTA TWAROGOWA A LA TZATZIKI

Składniki:

Czosnek 10g Jogurt naturalny 180g Ser twarogowy półtłusty 250g Ogórek zielony 180g Chleb żytni razowy 60g

Przygotowanie: Czas przygotowania: 5 minut Ogórka zetrzyj na tarce o grubych oczkach. Czosnek przeciśnij przez praskę. Wszystkie składniki wymieszaj na gładką masę, dodaj sól i pieprz do smaku.

POMARAŃCZOWE LASSI

Składniki:

Jogurt naturalny 180g Pomarańcza 200g Wiórki kokosowe 9g Otręby owsiane 30g Erytrytol 10g Siemię lniane 10g

Przygotowanie: Czas przygotowania: 5 minut Zmiksuj składniki w blenderze.

SEREK WIEJSKI Z DŻEMEM

Składniki:

Pestki dyni 10g Migdały 15g Serek wiejski 200g Dżem 100% owoców 30g

Przygotowanie: Czas przygotowania: 5 minut Serek wymieszaj z dżemem i dodatkami.

PEŁNOZIARNISTE NALEŚNIKI Z TWAROŻKIEM NA SŁODKO

Składniki:

Jaja kurze całe 56g Jogurt naturalny 80g Mleko spożywcze, 2% tłuszczu 80g Oliwa z oliwek 3g Pomarańcza 100g Ser twarogowy półtłusty 70g Erytrytol 20g Mąka pszenna, typ 1850 40g

Przygotowanie: Czas przygotowania: 30 minut Ciasto naleśnikowe: Dokładnie wymieszaj mąkę jajko, mleko i łyżeczkę erytrolu. Usmaż naleśniki na minimalnej ilości tłuszczu. Farsz: Rozgnieć widelcem twaróg z jogurtem i erytrolem. Dokładnie wymieszaj z pokrojonymi owocami. Naleśniki: Placki przełóż farszem twarogowym. Zawiń w rulony/ złóż w trójkąty według uznania.

SAŁATKA NA SZPINAKU Z POMARAŃCZĄ

Składniki: Mango 80g

Oliwa z oliwek 10g

Pomarańcza 100g

Suszone pomidory 60g

Szpinak 50g

Ogórek zielony 180g

Mozzarella 120g

Chleb żytni razowy 30g

Przygotowanie: Czas przygotowania: 20 minut Opłucz liście szpinaku, ułóż na talerzu. Pomarańczę i mango pokrój w plastry. Wyłóż na szpinak. Wyłóż też resztę składników i skrop oliwą z zalewy z pomidorów.

Bibliografia:

[1] Soares EM, Azevedo GD, Gadelha RG, et al. Preva- lence of the metabolic syndrome and its components in Brazilian women with polycystic ovary syndrome. Fertil Steril. 2008; 89(3): 649–655, doi: 10.1016/j.fertnstert.2007.03.081, indexed in Pubmed: 17543961.

[2] Azziz R, Woods KS, Reyna R, et al. The prevalence and features of the polycystic ovary syndrome in an un- selected population. J Clin Endocrinol Metab. 2004; 89(6): 2745–2749, doi: 10.1210/jc.2003-032046, in- dexed in Pubmed: 15181052.

[3] Gambineri A, Pelusi C, Vicennati V, et al. Obesity and the polycystic ovary syndrome. Int. J. Obes. Relat. Metab. Disord. . 2002; 26: 883S–896S.

[4] Featherstone M, Hapwort M, Turner BS. The Body. Social Process and Culture Theory. SAGE Publications, London 2010.

[5] Balen AH, Conway GS, Kaltsas G, et al. Polycystic ovary syndrome: the spectrum of the disorder in 1741 patients. Hum Reprod. 1995; 10(8): 2107–2111, in- dexed in Pubmed: 8567849.

[6] Yildirim B, Sabir N, Kaleli B. Relation of intra abdominal fat distribution to metabolic disorders in nono- bese patients with polycystic ovary syndrome. Fertil Steril. 2003; 79(6): 1358–1364, indexed in Pubmed: 12798883.

[7] Rajaeieh G, Marasi M, Shah Shahan Z, et al. The Relationship between Intake of Dairy Products and Polycystic Ovary Syndrome in Women Who Referred to Isfahan University of Medical Science Clinics in 2013. Int J Prev Med. 2014; 5(6): 687–694, indexed in Pubmed: 25013687.

[8] Allen HF, Mazzoni C, Heptulla RA, et al. Randomized controlled trial evaluating response to metformin versus standard therapy in the treatment of adolescents with polycystic ovary syndrome. J Pediatr Endocrinol Metab. 2005; 18(8): 761–768, indexed in Pubmed: 16200842.

[9]Tang T, Glanville J, Hayden CJ, et al. Combined lifestyle modification and metformin in obese patients with polycystic ovary syndrome. A randomized, placebo controlled, doubleblind multicenter study. Hum Reprod. 2006; 21(1): 80–89, doi: 10.1093/humrep/ dei311, indexed in Pubmed: 16199429.

[10] Glueck CJ, Fontaine RN, Wang P, et al. Metformin reduces weight, centripetal obesity, insulin, leptin, and low-density lipoprotein cholesterol in nondiabetic, morbidly obese subjects with body mass index greater than 30. Metabolism. 2001; 50(7): 856–861, doi: 10.1053/meta.2001.24192, indexed in Pubmed: 11436194.

[11] Strowitzki T, Halser B, Demant T. Body fat distribution, insulin sensitivity, ovarian dysfunction and serum lipoproteins in patients with polycystic ovary syndrome. Gynecol Endocrinol. 2002;16(1):45–51,indexed in Pubmed: 11915581.

[12] Valkenburg O, Steegers-Theunissen RPM, Smedts HPM, et al. A more atherogenic serum lipoprotein profile is present in women with polycystic ovary syndrome: a case control study. J Clin Endocrinol Metab. 2008; 93(2): 470–476, doi: 10.1210/jc.2007- 1756, indexed in Pubmed: 18056772.

[13] Ridenour A, Yorgason J, Peterson B. The Infertility Resilience Model: Assessing Individual, Couple, and External Predictive Factors. Contemporary Family Therapy. 2008; 31(1): 34–51, doi: 10.1007/s10591- 008-9077-z.

[14] Legro RS, Urbanek M, Kuncelman AR, et al. Self Selected women with polycystic ovary syndrome are reproductively and metabolically abnormal and undertreated. Fertil Steril. 2002; 78(1): 51–57, indexed in Pubmed: 12095490.

[15] Shroff R, Kerchner A, Maifeld M, et al. Young obese women with polycystic ovary syndrome have evidence of early coronary atherosclerosis. J Clin Endocrinol Metab. 2007; 92(12): 4609–4614, doi: 10.1210/ jc.2007-1343, indexed in Pubmed: 17848406.

[16] Szczuko M, Skowronek M, Zapałowska-Chwyć M, et al. Quantitative assessment of nutrition in patients with polycystic ovary syndrome (PCOS). Rocz Panstw Zakl Hig. 2016; 67(4): 419–426, indexed in Pubmed: 27925712.

[17] Azziz R, Carmina E, Dewailly D, et al. Androgen Excess Society. Positions statement: criteria for defining polycystic ovary syndrome as a predominantly hyperandrogenic syndrome: an Androgen Excess Society guideline. J Clin Endocrinol Metab. 2006; 91(11): 4237–4245, doi: 10.1210/jc.2006-0178, indexed in Pubmed: 16940456.

[18] Essah PA, Nestler JE. The metabolic syndrome in polycystic ovary syndrome. J Endocrinol Invest. 2006; 29(3): 270–280, doi: 10.1007/BF03345554, indexed in Pubmed: 16682845.

[19] Mlinar B, Marc J, Janez A, et al. Molecular mechanisms of insulin resistance and associated diseases. Clin Chim Acta. 2007; 375(1-2): 20–35, doi: 10.1016/j. cca.2006.07.005, indexed in Pubmed: 16956601.

[20] Paretsky L, Cataldo NA, Rosenwaks Z, et al. The insulin related ovarian regulatory system in health and disease. Endocr Rev. 1999; 20(4): 535–582, doi: 10.1210/edrv.20.4.0374, indexed in Pubmed: 10453357.

[21] Zhang G, Garmey JC, Veldhuis JD. Interactive sti- mulation by luteinizing hormone and insulin of the steroidogenic acute regulatory (StAR) protein and 17 alpha hydroxylase/17,20lyase (CYP17) genes in porcine theca cells. Endocrinology. 2000; 141(8): 2735–2742, doi: 10.1210/endo.141.8.7595, indexed in Pubmed: 10919257.

[22] Ehrmann DA, Liljenquist DR, Kasza K, et al. PCOS/ Troglitazone Study Group. Prevalence and predictors of the metabolic syndrome in women with polycystic ovary syndrome. J Clin Endocrinol Metab. 2006; 91(1): 48–53, doi: 10.1210/jc.2005-1329, indexed in Pubmed: 16249284.

[23] Szpringer EA, Lutnicki KR, Zych IS. Dermatologiczne konsekwencje hiperandrogenizmu u kobiet z zespołem policystycznych jajników oraz propozycje leczenia. Wiad Lek. 2006; 59: 848S–54S.

[24] Moran LJ, Pasquali R, Teede HJ, et al. Treatment of obesity in polycystic ovary syndrome: a position statement of the Androgen Excess and Polycystic Ovary Syndrome Society. Fertil Steril. 2009; 92(6): 1966–1982, doi: 10.1016/j.fertnstert.2008.09.018, indexed in Pubmed: 19062007.

[25] Gajewska D, Myszkowska-Ryciak J, Lange E, et al. Standardy leczenia dietetycznego otyłości prostej u osób dorosłych. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Dietetyki 2015. Dietetyka. 2015; 8.

[26] Ciborowska H, Rudnicka A. Dietetyka żywienie zdrowego i chorego człowieka. PZWL, Warszawa 2009.

[27] Strowitzki T, Halser B, Demant T. Body fat distribution, insulin sensitivity, ovarian dysfunction and serum lipoproteins in patients with polycystic ovary syndrome. Gynecol Endocrinol. 2002; 16(1): 45–51, indexed in Pubmed: 11915581.

[28] Valkenburg O, Steegers-Theunissen RPM, Smedts HPM, et al. A more atherogenic serum lipoprotein profile is present in women with polycystic ovary syndrome: a case-control study. J Clin Endocrinol Metab. 2008; 93(2): 470–476, doi: 10.1210/jc.2007- 1756, indexed in Pubmed: 18056772.

[29] Ciborowska H, Rudnicka A. Dietetyka żywienie zdrowego i chorego człowieka. PZWL, Warszawa 2009.

[30] Rajaeieh G, Marasi M, Shah Shahan Z, et al. The Relationship between Intake of Dairy Products and Polycystic Ovary Syndrome in Women Who Referred to Isfahan University of Medical Science Clinics in 2013. Int J Prev Med. 2014; 5(6): 687–694, indexed in Pubmed: 25013687.

[31] Ciborowska H, Rudnicka A. Dietetyka żywienie zdrowego i chorego człowieka. PZWL, Warszawa 2009.

[32] Szczuko M, Skowronek M, Zapałowska-Chwyć M, et al. Quantitative assessment of nutrition in patients with polycystic ovary syndrome (PCOS). Rocz Panstw Zakl Hig. 2016; 67(4): 419–426, indexed in Pubmed: 27925712.

[33] Kruszyńska A, Słowińska-Strzednicka J. Sępy w rozpoznawaniu i leczeniu zespołu policystycznych jajników. Post N Med. 2008; 3: 148–53.

[34] Brągoszewski P, Ostrowski J. Medycyna mitochon- drialna. Post N Med. 2009; 2: 138S–148S.

[35] Serdyńska M, Pawelczyk L, Jędrzejczak P. Epidemiologia niepłodności. In: Słomko Z. ed. Ginekologia. Lekarskie PZWL, Warszawa 2008: 465–470.

[36] Panidis D, Tziomalos K, Papadakis E, et al. Life- style intervention and anti obesity therapies in the polycystic ovary syndrome: impact on metabolism and fertility. Endocrine. 2013; 44(3): 583–590, doi: 10.1007/s12020-013-9971-5, indexed in Pubmed: 23625194.